“Bir kelimenin anlamı, dildeki kullanımıdır.”
— Ludwig Wittgenstein, Felsefi Soruşturmalar (§43)
Diller yalnızca kelimelerden ibaret değildir. Her kelime bir kültürün, tarihsel süreçlerin ve toplumsal algıların taşıyıcısıdır. Bu çerçevede “elit” ve ondan türetilen elitlik, elitizm, elitist ve elitistlik gibi sözcükler çeviride özellikle dikkat gerektiren bir alan oluşturmaktadır. Farklı sözlükler ve diller arasında anlam kaymaları, yalnızca teknik bir çeviri problemi değil, aynı zamanda toplumsal algı ve kültürel farkların görünür hâle gelmesidir. Bu çalışmada, söz konusu kelimelerin Türkçe ve İngilizce karşılıkları, etimolojik kökenleri ve sözlükler arası farklılıkların çeviride yarattığı anlam belirsizlikleri, bir çevirmen ve dilbilimci perspektifinden ele alınmaktadır.
Etimolojik köken ve tarihsel serüvenine baktığımızda “Elit” sözcüğü Latince eligere (“seçmek”) fiilinden türemiştir ve Fransızca élite biçimiyle Avrupa dillerine yayılmıştır. İngilizce’ye geçişi, 17. yüzyılın sonlarında gerçekleşmiş ve hem nötr hem olumlu anlamlar taşımıştır. Ancak 20. yüzyıl sosyoloji literatüründe bu terim, belirli bir grup iktidarının varlığını ve ayrıcalığını vurgulayan olumsuz veya eleştirel bir ton kazanmıştır. Türkçeye geçişi 20. yüzyıl ortalarında gerçekleşmiş ve başlangıçta “seçkin, nitelikli” anlamında benimsenmiştir. Zamanla kelime ideolojik ve sınıfsal çağrışımlar kazanmış; pek çok bağlamda halktan kopuk veya tepeden bakan bir konumla ilişkilendirilmiştir. Bu tarihsel süreç, çevirmen açısından kelimenin anlamının yalnızca sözlükten değil, toplumsal ve kültürel bağlamdan da beslendiğini göstermektedir.
Sözlükler arasındaki farklılıkları ele alırsak Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüğü, “elit” ve “elitlik” maddelerini içermektedir. Ancak elitist, elitistlik ve elitizm sözlükte ayrı başlık olarak yer almamaktadır. Buna karşılık Tureng, Cambridge veya Merriam-Webster gibi çeviri platformları ve akademik sözlükler, tüm türevleri listeler ve İngilizce karşılıklarını verir. Örneğin Tureng’e göre elit → elite, elitizm → elitism, elitist → elitist / seçkinci, elitistlik → elitist attitude / elitist mentality biçiminde çevrilmektedir. Bu farklılıklar, çeviride anlam kaymalarına yol açar. Türkçe’de çoğu zaman olumsuz bir çağrışım taşırken, İngilizce’de bağlama göre nötr veya olumlu bir anlam kazanabilir.
Morfolojik ve semantik uyumsuzluklar bağlamında ise Türkçe, yabancı kökleri türetme konusunda oldukça esnek bir dil olmasına rağmen, bu üretkenlik her zaman İngilizce karşılıklarla birebir örtüşmez. Örneğin “elitlik”, İngilizce elitism ile eşleştirilebilir, ancak elitism daha çok ideolojik bir anlam taşırken, Türkçede “elitlik” genellikle varoluşsal veya niteliksel bir kavram olarak algılanır. Benzer biçimde “elitistlik” için doğrudan bir İngilizce karşılık yoktur; bağlama göre elitist attitude veya elitist mentality gibi ifadeler tercih edilir. Bu durum, çevirinin yalnızca kelime aktarmak olmadığını, anlam ve ton uyumunu yeniden kurmak olduğunu ortaya koymaktadır.
“Elitist” kelimesi de çeviride ton sorununa neden olabilir. İngilizce bir metinde yer alan “an elitist institution” ifadesi genellikle nötr veya olumlu bir anlam taşırken, Türkçeye “elitist bir kurum” olarak çevrildiğinde çağrışım çoğunlukla olumsuzdur. Bu örnek, çevirmenin kültürel ve sosyolojik farkları dikkate alma zorunluluğunu açıkça ortaya koyar. Bir kelimenin anlamını belirleyen yalnızca sözlük karşılığı değil, aynı zamanda hedef dilin kültürel hafızası ve toplumsal algısıdır.
Akademik ve sosyolojik kapsamda değerlendirdiğimizde “elitizm” her iki dilde de sosyolojik bir teori olarak kullanılır. Pareto ve Mosca gibi düşünürlerin çalışmaları bağlamında bu terim nötr bir açıklama biçimi sunar; Türkçe’de ise günlük dil ve medya aracılığıyla genellikle olumsuz bir ton kazanır. Antonio Gramsci’nin teorileri bu tartışmaya derinlik kazandırır. Gramsci, toplumdaki elitlerin yalnızca siyasi iktidarı değil, kültürel ve ideolojik egemenliği de elinde tuttuklarını öne sürer. Ona göre, hegemonya, elitlerin kültürel normları ve değerleri aracılığıyla toplumun geniş kesimlerini kendi dünya görüşlerine uyumlu hâle getirmesi sürecidir (Gramsci, 1971). Bu bağlamda “elit” kavramı sadece ekonomik veya siyasi bir statüyü değil, aynı zamanda kültürel iktidarı ve ideolojik yönlendirmeyi de içerir. Çeviride bu anlam boyutu göz ardı edilirse, kelimenin hedef dildeki algısı eksik veya yanıltıcı olabilir.
“Elit” ve türevleri, yalnızca sözcük değil, toplumsal algıyı ve kültürel farkları yansıtan birer araçtır. Sözlükler, dilin çerçevesini çizerken, anlamın gerçek sahibi toplumun ve kültürün belleğidir. Çeviride başarılı bir aktarım, yalnızca kelimenin karşılığını bulmakla sınırlı değildir; aynı zamanda hedef kültürdeki anlam tonunu ve ideolojik çağrışımı da doğru biçimde aktarmayı gerektirir. Gramsci’nin hegemonya kavramı, bu kelimelerin çevirideki güç dinamiklerini anlamak için önemli bir çerçeve sunar. “Elit” ailesi, çevirmen açısından hem dilbilimsel hem de kültürel bir özen gerektiren özel bir örnek teşkil eder.
Kaynakça
- Wittgenstein, L. (1953). Philosophical Investigations (G. E. M. Anscombe, Trans.). Oxford: Blackwell. (Original work published 1953)
- Türk Dil Kurumu. (2023). Elit. Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr
- Tureng Dictionary. (2025). Elit / Elitizm / Elitist / Elitistlik. https://tureng.com
- Harper, D. (2024). Elite. In Online Etymology Dictionary. https://www.etymonline.com/word/elite
- Merriam-Webster. (2024). Elite / Elitism / Elitist. https://www.merriam-webster.com
- Cambridge Dictionary. (2024). Elite / Elitism / Elitist. https://dictionary.cambridge.org
- Pareto, V. (1968). The Rise and Fall of Elites. New York: Bedminster Press.
- Mosca, G. (1939). The Ruling Class. New York: McGraw-Hill.
- Bourdieu, P. (1984). Distinction: A Social Critique of the Judgement of Taste. Harvard University Press.
- Gramsci, A. (1971). Selections from the Prison Notebooks (Q. Hoare & G. N. Smith, Trans.). New York: International Publishers.
Bir Cevap Bırakın